کالبدشکافی حجاب در سينمای ايران

 در کوران حوادث اجتماعی ماه گذشته و در شرایطی که سینمای ایران تحت تأثیر فضای ملتهب کشور و انبوهی از مشکلات مختلف عملاً به حالت نیمه‌تعطیل درآمده، گفتن و نوشتن دربارهٔ موضوع‌های هنری و سینمایی کمی بیهوده به نظر می‌رسد و طبعاً در این روزهای خاکستری و بلاتکلیفی، خیلی از علاقه‌مندان پی‌گیر مباحث هنری هم حوصلهٔ این بحث‌ها را ندارند. اما تاریخچهٔ چهل‌سالهٔ ما شاهد است که خیلی وقت‌ها به مناسبت رویدادهای اجتماعی و سیاسی و حتی طبیعی، از دریچهٔ سینما به سراغ آن موضوع‌ها رفته‌ایم. این بار هم با توجه به آن‌چه باعث ایجاد فضای موجود در جامعه شده، مناسب دیدیم پرونده‌ای دربارهٔ این موضوع روز جامعه و بررسی سیر تحول تاریخی‌اش، یعنی پوشش و حجاب زنان در سینمای ایران، تدارک ببینیم و این پربسامدترین کلیدواژهٔ روز را در عرصهٔ سینما بررسی کنیم.

موضوع پوشش و حجاب زنان، یکی از حساس‌ترین مسائل سینما و تلویزیون در چهار دههٔ گذشته بوده و هنوز هست. حکایت یک بام و دو هوا، مصداقش تفاوت معیارهای حجاب و پوشش زنان در تلویزیون با سینما و نمایش خانگی است. این بلاتکلیفی شاید بدترین قسمت قضیه باشد؛ دوگانه‌هایی که بین قانون و عرف رایج از یک سو، و خوانش فقهی و شرعی از سوی دیگر، ایجاد می‌شود به طرزی سرگیجه‌آور باعث آشفتگی فضا و بحث‌های بی‌نتیجه است. با وجود سخت‌گیری بیش‌تر در تلویزیون، حتی در آن‌جا هم شیوهٔ یک‌دست و منسجمی (بدون تبصره و ملاحظه) برای تمام برنامه‌ها و کانال‌ها وجود ندارد و گاه مجری یک کانال از رنگ‌ها و مدهایی در پوشش و نحوهٔ حضور برابر دوربین استفاده می‌کند که برای کانالی دیگر ممنوع است و حتی هنجارشکنانه توصیف می‌شود. دوگانگی مهیب اصلی در این زمینه، البته تفاوت فاحش حجاب و پوشش زنان در زندگی واقعی، در مکان‌های عمومی و در خانه‌ها با قوانین و شیوه‌های دیکته‌شده در سینما و تلویزیون است که یکی از بزرگ‌ترین چالش‌های سازندگان فیلم و سریال در چهار دههٔ گذشته بوده و هست؛ چالشی که گاهی واقعیت موجود را به سخره می‌گیرد. در این مجموعه (که به فراخور موضوع، می‌تواند با دیدگاه‌هایی از سوی صاحبان نگاه‌های گوناگون، از زوایای متنوع، تکمیل شود و ادامه بیابد) کوشیده‌ایم وضعیت حجاب زنان در سینمای ایران را از گذشته تا امروز مرور و توصیف کنیم. قطعاً چنین مبحث مهمی در یک پرونده به نهایت نمی‌رسد اما باید در فضایی تخصصی و بدون تعصب به این موضوع مهم پرداخت.

تصویری از فرشته جنابی در قیامت عشق (هوشنگ حسامی، ۱۳۵۲)