رئالیسم سوسیالیستی دیرهنگام

در اواسط آبان، یک نمای بلند و پیچیدهٔ دوونیم‌دقیقه‌ای از فیلم من کوبا هستم (میخاییل کالاتوزوف، 1964) در بین سینمادوستان دست‌به‌دست می‌شد که به من هم رسید و ضمن یادآوری نخستین دیدار آن، با اندکی جست‌وجو برای یافتن شیوهٔ فیلم‌برداری آن نما، به اطلاعاتی دیگر دربارهٔ این فیلم برخوردم و کنجکاو شدم که یک بار دیگر، آن را ببینم که دیدم و مستند ماموتِ سیبریایی (ویسِنته فِراز، 2004) دربارهٔ چگونگی تولید آن را هم دیدم و به نظرم رسید که این یافته‌ها را با شما در میان بگذارم.

نامِ فیلمِ من کوبا هستم را نخستین بار در مجلهٔ «تصویر 58»که به کوشش زنده‌یاد سیروس قهرمانی طی یکی‌دو سال پس از انقلاب منتشر می‌شد، دیدم؛ در کنار چندین فیلم روسی دیگر مانند مادر، سه‌گانهٔ ماکسیم، چگونه فولاد آب‌دیده شد؟، لک‌لک‌ها پرواز می‌کنند، حماسهٔ یک سرباز، سرنوشت یک انسان، خرمگس و... به عنوان فهرست فیلم‌های آمادهٔ پخش مؤسسهٔ «تلاش‌فیلم» متعلق به فیلم‌بازِ معروف، زنده‌یاد احمد جورقانیان؛ اما به یاد ندارم که در آن سال‌های مملو از فیلم‌های سیاسی و انقلابی و ضدآمریکایی، آیا اکران شد یا نه؟... تا نسخهٔ کوتاه‌شده‌اش (با حذف کامل داستان نخست) در بخش «چشم‌انداز سینمای کوبا» در نخستین جشنوارهٔ بین‌المللی فیلم فجر (1361) به نمایش درآمد و در انبوه فیلم‌های ضداستعماری و ضدامپریالیستی جشنواره و اصولاً فضای فقیرِ نقد و نظرِ فنی در آن زمان، طبعاً آن حرکت عجیب دوربین و دیگر ویژگی‌های بصری فیلم، چندان مورد بحث قرار نگرفت.